Xülasə

Bu tədqiqat Bakıda gənc qadınların sosial-iqtisadi, mədəni və gender məsələləri ilə bağlı təcrübələrini araşdırır. Yaşı 15-39 arasında olan 385 respondent arasında aparılan sorğunun nəticələri Bakıda gənc qadınların həyatının müxtəlif aspektlərini, o cümlədən, iqtisadi rifah, sosial fəaliyyətlər, ictimai normalar haqqında təsəvvürləri, siyasi və sosial iştirakda üzləşdiyi çətinlikləri ehtiva edir. Tədqiqatın nəticələri Bakıda gənc qadınlar arasında müxtəlif məşğulluq nümunələrini, gəlir səviyyələrini, asudə vaxtlarını və gender rollarına dair təsəvvürləri ortaya qoyur. Eyni zamanda tədqiqat gender əsaslı təqib, ayrı-seçkilik və sosial təzyiq kimi davamlı problemləri də vurğulayır.

Giriş

Gender bərabərliyi və qadınların cəmiyyətin bütün sahələrində səlahiyyətlərinin artırılması davamlı inkişafın və sosial tərəqqinin vacib komponentləridir. Son illərdə əhəmiyyətli irəliləyişlərə baxmayaraq, bir çox cəmiyyətlərdə qadınlar hələ də müxtəlif çətinliklər və bərabərsizliklərlə üzləşirlər. Azərbaycanın paytaxtı Bakıda gənc qadınların təcrübələrini və üzləşdikləri çətinlikləri başa düşmək gender bərabərsizliyinin aradan qaldırılması və inklüziv inkişafın təşviq edilməsi üçün çox vacibdir.  Bu tədqiqat Bakıda gənc qadınların üç əsas istiqamətdə üzləşdikləri problemləri araşdırmağa çalışır: iqtisadi rifah, sosial həyat və ictimai normalar.

Bu tədqiqat iqtisadi rifah, sosial həyat, ictimai normalar və gender rollarına dair qavrayışlar da daxil olmaqla müxtəlif sahələrdə Bakıdakı gənc qadınların çoxşaxəli təcrübələrini araşdırmağa çalışır. Tədqiqat bu ölçüləri araşdırmaqla gender bərabərliyi ilə bağlı maneələrini müəyyən etməyə və Bakıda qadın hüquqlarının və səlahiyyətlərinin artırılmasına yönəlmiş siyasət və sosial təşəbbüsləri məlumatlandırmaq istəyir.

Dəlillərə əsaslanan siyasətin qurulması və inkişaf yönümlü siyasi tədqiqatlara töhfə vermək məqsədi daşıyan sorğunun hədəfi Bakıda müxtəlif demoqrafik mənşəli gənc qadınların nümayəndələrini əhatə edir. Gənc qadınların səslərini və təcrübələrini gücləndirməklə, bu tədqiqat Azərbaycanda gender bərabərliyi və sosial ədalət haqqında diskursları zənginləşdirmək, nəticədə hamı üçün daha ədalətli və inklüziv cəmiyyəti inkişaf etdirmək məqsədi daşıyır.

Tədqiqat problemi Bakıdakı gənc qadınların çoxşaxəli təcrübələrini, xüsusən də onların iqtisadi imkanları, sosial qarşılıqlı əlaqələri və gender rolları və normalarını qavrayışlarını başa düşməyə yönəlmişdir. Bu aspektləri tədqiq etməklə, tədqiqat gender bərabərliyinə maneələri müəyyən etmək və Bakıda qadın hüquqlarının və onların cəmiyyətdə səlahiyyətlərinin artırılmasına yönəlmiş elmi tədqiqatçılar, siyasi analiz yazarları və sosial təşəbbüs sahiblərini məlumatlandırmaq məqsədi daşıyır.

Tədqiqatın məqsədi Bakıda yaşayan gənc qadınların təcrübələri haqqında məlumat vermək, onların iqtisadi imkanları, sosial qarşılıqlı əlaqələri və gender rolları haqqında təsəvvürləri işıqlandırmaqdır.

Tədqiqatın əhəmiyyəti bir neçə istiqamətdədir. Birincisi, bu təqdiqat Bakıdakı gənc qadınların statusu haqqında empirik məlumatlar təqdim edir, onların üzləşdikləri çətinliklər və imkanlar barədə dövlət institutlarını, tədqiqatçıları və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarını məlumatlandırmağı hədəfləyir. İkincisi, sorğunun nəticələri Bakıda gender bərabərsizliyini aradan qaldırmaq və qadınların hüquqlarını təşviq etmək üçün müvafiq müdaxilə və təbliğat sahələrini müəyyən etməyə kömək edə bilər. Nəhayət, gənc qadınların səsini gücləndirməklə, sorğu Azərbaycanda gender bərabərliyi və sosial ədalətlə bağlı daha geniş diskursa töhfə verəcəkdir.

Metodologiya

Bu tədqiqat Bakıdakı gənc qadınların təcrübələri haqqında məlumat toplamaq üçün əsasən kəmiyyət metoduna əsaslanan yanaşmadan istifadə edir. Tədqiqatda müraciət edilən sorğu metodoloji aləti iqtisadi rifah, sosial həyat və ictimai normaların qavrayışı ilə bağlı məlumatları toplamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Tədqiqatın seçməsi-nümunələndirməsi: Bakıda müxtəlif demoqrafik mənşəli gənc qadınların təmsil olunmasını təmin etmək üçün kvota seçmə üsulundan istifadə edilmişdir.  Kvotalar əhalinin müxtəlifliyini əks etdirmək üçün yaş, təhsil səviyyəsi və yaşayış məntəqəsi kimi demoqrafik faktorlar əsasında müəyyən edilmişdir. Nümunə götürmə prosesi müxtəlif yaş qruplarından, təhsil mənsubiyyətindən və Bakının coğrafi məkanlarından iştirakçıların seçilməsini əhatə edir.

       Hədəf seçmə ölçüsü Bakıdakı gənc qadınların sayına və sorğunun nəticələri üçün arzu olunan etibarlılıq səviyyəsinə və səhv marjasına əsasən hesablanmışdır. Azərbaycanda da daxil olmaqla, bir çox dövlətlərdə qanuni yetkinlik adətən 18 yaşdan başlayır. Bu, fərdlərin qanunla yetkinlik yaşına çatmış kimi tanındığı və onlara müəyyən hüquq və vəzifələrin verildiyi məqamı göstərir. 18-30 yaş aralığı yeniyetməlikdən yetkinliyə keçidin əhəmiyyətli dövrünü əhatə edir. Bu müddət ərzində gənc qadınlar təhsilini başa vurmaq, iş sahibi olmaq, və ailələrindən müstəqillik əldə etmək kimi müxtəlif mərhələləri yaşaya bilərlər. 

          Azərbaycan mədəniyyətində yeniyetmə və iyirmi yaşlarında olan fərdlər çox vaxt gəncliklərinin ən yaxşı çağında hesab olunurlar, öz şəxsiyyətlərini ictimai çərçivədə bərqərar edərkən şəxsi və peşəkar inkişafda özlərinə yer tapırlar. Gənc qadınların yaş qrupunu 15-39 yaş kimi müəyyən etməklə biz bu yaş aralığında müxtəlifliyi əldə edərək, sorğu mövzumuza uyğun ümumi təcrübə və perspektivləri bölüşmək ehtimalı olan demoqrafik müxtəlifliyə çata biləcəyik. Ümumi datalar Dövlət Statistika Komitəsindən götürülmüşdür və Komitədə verilən yaş aralıqları 15-19 və 34-39 yaş aralığında olduğu üçün yanılma faizi də hesablanaraq həmin yaş aralıqları tədqiqatın seçməsinə daxil edilmişdir.

Məlumatların toplanması prosesi 15-39 yaş aralığı qadınlardan ibarət 390 respondentdən ibarət seçmə qrupundan strukturlaşdırılmış sorğunun keçirilməsindən ibarət olmuşdur. 2024-cü ilin mart ərzində ümumilikdə 520 nəfərə sorğu üçün müraciət edilmiş, 120 nəfər sorğudan imtina etmişdir. Respondentlər yaş qrupları, ailə vəziyyəti, təhsil səviyyəsi və Bakı daxilində yaşayış rayonları üzrə müxtəlif təmsilçiliyi təmin etmək üçün rahatlıq və məqsədyönlü seçmə üsullarının birləşməsindən istifadə etməklə seçilmişdir.

Bakı şəhəri Dövlət Statistika Komitəsinin rəsmi məlumatları: 2023-cü ilin yanvar ayı üçün gənc qadınların təxmini əhalinin sayını bu şəkildə göstərmişdir: 66319 (20-24 yaş), 83395(25-29 yaş), 114964(30-34yaş), 71895 (15-19) və 112083 (35-39).

Seçmə əhali sayı (N): 448,656  Etibarlılıq səviyyəsi (Z): 1.96 (95% etibarlılıq səviyyəsinə uyğundur)

Xəta marjası (E): 0,05 (5% xəta marjasına uyğundur) n =385

448,656 seçmə əhali sayı üçün uyğun nümunələndirmə ölçüsü də 385 olacaqdır.

15-19 yaş qrupu üçün: 0,1602×385≈62

20-24 yaş qrupu üçün: 0,1462 ×385 ≈ 56

25-29 yaş qrupu üçün: 0,1856×385≈71

30-34 yaş qrupu üçün: 0,2571×385≈99

35-39 yaş qrupu üçün: 0,2509 × 385 ≈ 97

Rayonlar üzrə əhali və nümunələndirmə:

Qadın əhali:

●  Bakı şəhəri - cəmi 1190,600

●  Binəqədi rayonu 154,500

●  Xətai rayonu 140,400

●  Xəzər rayonu 102,100

●  Qaradağ rayonu57,600

●  Nərimanov rayonu 92,300

●  Nəsimi rayonu114,200

●  Nizami rayonu 95,000

●  Pirallahı rayonu 9,400

●  Sabunçu rayonu 165,900

●  Səbail rayonu 53,200

●  Suraxanı rayonu 105,100

●  Yasamal rayonu 100,900

Nümunələndirmədə xəta payı yüksəkdir. Çünki hər rayon üzrə qadınların yaş qrupunu əldə etmək mümkün olmamışdır. Bu səbəbdən ümumi proporsiya üzərindən nümunələndirmə aparılmışdır.
            ➔ Binəqədi rayonundan 50-yə yaxın şəxs,

➔ Xətai rayonundan təxminən 46 nəfər,

➔ Xəzər rayonundan təqribən 35 nəfər,

➔ Qaradağ rayonundan təqribən 19 şəxs,

➔ Nərimanov rayonundan 30-a yaxın şəxs,

➔ Nəsimi rayonundan təxminən 37 nəfər,

➔ Nizami rayonundan təxminən 31 nəfər,

➔ Pirallahı rayonundan təqribən 3 nəfər,

➔ Sabunçu rayonundan təqribən 54 nəfər,

➔ Səbail rayonundan təqribən 17 şəxs,

➔ Suraxanı rayonundan təqribən 34 nəfər,

➔ Yasamal rayonundan təxminən 33 nəfərin iştirakı nəzərdə tutulub.

Məlumatların toplanması potensial respondentlərin daha geniş kütləsinə çatmaq üçün həm onlayn, həm də oflayn üsullardan istifadə etməklə aparılmışdır. Onlayn sorğular sosial media platformaları və e-poçt siyahıları vasitəsilə yayılıb, kağız üzərində sorğular isə Bakının müxtəlif yaşayış məntəqələrində icma mərkəzlərində, təhsil müəssisələrində və ictimai yerlərdə aparılıb. Dürüst və səmimi cavabları təşviq etmək üçün məlumatların toplanması prosesi boyunca iştirakçıların anonimliyi və məxfiliyi təmin edilmişdir.

Məlumatların toplanması başa çatdıqdan sonra cavablar kodlaşdırıldı və kəmiyyət təhlili üçün statistik analiz proqram paketinə daxil edildi. Sorğunun nəticələrini ümumiləşdirmək və məlumatlar daxilində nümunələri və ya meylləri müəyyən etmək üçün tezliklər və faizlər daxil olmaqla təsviri statistika hesablanmışdır. Yaş, ailə vəziyyəti, təhsil səviyyəsi və sorğu cavabları kimi dəyişənlər arasındakı əlaqələri araşdırmaq üçün müqayisəli təhlillər də aparılmışdır.

Əlavə olaraq, tədqiqatın əhatə dairəsi Bakıdakı gənc qadınlarla məhdudlaşmış və tapıntılar digər demoqrafik qruplar və ya coğrafi regionlar üçün ümumiləşdirilə bilməz. Bu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, tədqiqat Bakıda gənc qadınların həyatını formalaşdıran sosial-iqtisadi və mədəni amillər haqqında dəyərli fikirlər təqdim edir. Nəticələr gender dinamikasının daha dərindən dərk edilməsinə kömək edir və regionda gender bərabərliyinin, sosial inklüzivliyin və qadınların səlahiyyətlərinin artırılmasına yönəlmiş gələcək tədqiqat sahələrinin əhəmiyyətini vurğulayır.

I

İqtisadi rifah

İqtisadi aspektlərə keçməzdən əvvəl Bakıda sorğu edilən qadınların demoqrafik tərkibini anlamaq vacibdir. Respondentlər müxtəlif yaş qrupları üzrə əhəmiyyətli nisbətlərlə müxtəlif yaş aralığını təmsil edir: 15-19 yaş (12,05%), 20-24 yaş (33,85%), 25-29 yaş (28,21%), 30-34 yaş (14,36%) və 35-39 yaş (11,28%). Bu bölgü sorğuda iştirak edən qadınlar arasında həyat mərhələlərinin və təcrübələrinin geniş spektrini əks etdirir.

Ailə vəziyyəti baxımından respondentlərin əksəriyyəti yəni 65,13%-i subaydır, 34,62%-i isə evlidir.  Bundan əlavə, respondentlər arasında uşaqlara sahib olmaq sayında müxtəliflik var, onların əhəmiyyətli bir hissəsi (65,38%) uşağa sahib olmadıqlarını bildirir, digərlərinin 1 uşağı (14,36%), 2 uşağı (13,33%) və bir neçə respondentin isə 3 uşağı var ( 0,26%). Bakıda yaşayan qadınların ailə tərkibindəki bu dəyişiklik  iqtisadi təhlil zamanı ailə məsuliyyətlərinin və öhdəliklərinin nəzərə alınmasının vacibliyini göstərir.

İqtisadi perspektivlərə təsir edən digər mühüm demoqrafik amil təhsil səviyyəsidir. Sorğuda iştirak edən qadınların 48,46%-i bakalavr, 11,54%-i magistr dərəcəsi, 34,62%-i isə orta məktəbi və ya ona bərabər tutulan təhsil dərəcələri vardır. Təhsil nailiyyətlərinin fərqliliyi Bakıda yaşayan qadınlar üçün iqtisadi imkanların formalaşdırılmasında təhsilə çıxış və nailiyyətlərin vacibliyini ortaya qoyur.

İş statusu və məmnuniyyəti: Məşğulluq statusu gəlir səviyyəsinə, maliyyə sabitliyinə və ümumi rifaha təsir edən iqtisadi rifahın mərkəzi aspektidir. Bakıda sorğuda iştirak edən 385 qadın arasında 44,1%-i tam iş günü işləyir, subay və evli fərdlər arasında nisbət təxminən bərabər təmsil olunur. Bundan əlavə, 16,2% respondent part-time işləyir, onlardan 48-i bakalavr, 6-sı isə magistr dərəcəsinə malikdir. Əhəmiyyətli bir hissəsi, 39,7%-i hazırda işləmir, onlardan 35-i bakalavr yalnız 2-si magistr dərəcəsinə malikdir. Bu bölgü Bakıdakı məşğulluq mənzərəsini əks etdirir və müxtəlif məşğulluq vəziyyətlərində olan qadınların üzləşdiyi fərqli qayğıları və problemlərin mənzərəsinin açıqlanması üçün vacib datadır.

İşdən məmnunluq isə iqtisadi rifahın digər kritik ölçüsüdür. Sorğunun nəticələri işləyən respondentlər arasında fərqli iş məmnuniyyəti səviyyələrini ortaya qoyur: qadınların hazırkı işlərindən 23,07% çox razı, 46,58% razı,  neytral 12,39%,  narazı 9,83% və 7,26% çox narazı olduğunu bildirmişdir. Bu müxtəlif iş məmnuniyyət səviyyələri qadınların iş yerindəki təcrübələrinə təsir edən amillərin mürəkkəbliyini, o cümlədən iş təhlükəsizliyi, karyera yüksəlişi imkanları, iş-həyat balansı və iş yeri mədəniyyətini önə çıxarır.

Gəlir Səviyyələri və İqtisadi Sabitlik: Gəlir səviyyələri qadınların iqtisadi rifahının və maliyyə müstəqilliyinin müəyyən edilməsində mühüm rol oynayır. Sorğu məlumatları respondentlər arasında gəlir bölgüsü ilə bağlı müxtəlif fikirlər verir: Respondentlərin 52,82%-i ayda 500 AZN-dən az, 33,85%-i 500-1000 AZN, 4,62%-i 1001-1500 AZN, 1,28%-i 1501-2100 AZN arası qazanır. Bu gəlir səviyyələri Bakı şəhərində qadınların üzləşdiyi iqtisadi reallıqları əks etdirir, belə ki, onların əhəmiyyətli bir hissəsi aşağı və ya orta gəlir əldə edir.

Gəlir səviyyələrinin bölgüsü ailə vəziyyəti, uşaqların sayı və təhsil səviyyəsi kimi demoqrafik amillərlə də kəsişir. Evli qadınlar, xüsusən də uşaqları olanlar, subay qadınlara və ya uşağı olmayanlara nisbətən daha az gəlir əldə edirlər. Eynilə, ali təhsil səviyyəsi olan qadınlar daha çox gəlir əldə edir və bu, Bakıda qadınlar üçün iqtisadi perspektivlərin və imkanların genişləndirilməsində təhsilin rolunu vurğulayır.

Gəlir səviyyələrini təhsilə görə araşdırmaq yeni mülahizələri ortaya qoyur. Ümumiyyətlə, tədqiqatın tapıntılarında ali təhsil dəyişəni yüksək gəlirlə əlaqələndirilir. Məsələn, 500-1000 AZN arası maaş alanlar arasında bakalavr və magistr dərəcəsi olanların sayı əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir. Eyni zamanda,  orta məktəb və ya ona bərabər tutulan təhsil dərəcəsi olan respondetlərdə isə 500 AZN-dən az maaş alanlar çoxluq təşkil edir.

Gender əsaslı məsələlər və karyera yüksəlişi imkanları: Bakıda qadınlar iş yerlərində gender əsaslı problemlər və ayrı-seçkiliklə üzləşməkdədirlər. Sorğunun nəticələri göstərir ki, respondentlər iş yerində qeyri-bərabər maaşdan tutmuş karyera yüksəlişi üçün məhdud imkanlara qədər gender əsaslı problemlərlə üzləşib. Bundan əlavə, respondentlərin 23,93%-i oxşar vəzifələrdə olan kişi həmkarları ilə müqayisədə qeyri-bərabər maaş problemini yaşadıqlarını bildirərək, iş yerində davamlı gender bərabərsizliyinin mövcudluğunu ifadə etmişdirlər.

Respondentlər arasında karyera yüksəlişi imkanları ilə bağlı fikirlər müxtəlifdir və sorğuda iştirak edən iş sahibi  qadınların 66,24% öz iş sahələrində karyera yüksəlişi və peşəkar inkişafı üçün kifayət qədər imkanların olduğuna inanır. Lakin 29,91% belə imkanların olmadığını düşünür, digərləri isə cavab verməkdə çətinlik çəkmişdir. Bu tapıntılar qadınların karyera yüksəlişinə, iş yerində liderlik və irəliləyiş imkanlarına nail olmasına sərhəd qoyan struktur maneələrin və qərəzlərin aradan qaldırılmasının vacibliyini ortaya qoymaqdadır. Təhsilin karyeraya təsirinin qavranılmasına gəlincə, 49,2%  onların təhsilinin karyeralarına müsbət təsir etdiyi ilə razılaşır və ya qəti şəkildə razılaşır,  25,8%  razılaşmadığını bildirir.

II

Sosial həyat

      Gender bərabərliyi və qadınların səlahiyyətləndirilməsi təkcə iqtisadi rifahı deyil, həm də sosial rifahı əhatə edir. Bu hissə Azərbaycanın Bakı şəhərində gənc qadınların sosial həyatlarını araşdırır və onların gündəlik təcrübələrinin müxtəlif aspektlərini, o cümlədən asudə vaxtlarını, təhlükəsizlik, təqib və ayrı-seçkilik təcrübələrini, ictimai və ya könüllü fəaliyyətlərdə iştirakını, sosial media və sosial təzyiqin onlarda yaratdığı təsirini işıqlandırmaq məqsədi daşıyır. Bu dinamikanı başa düşməklə biz gender bərabərliyinin və sosial inklüzivliyin təşviqinə yönəlmiş səylərə töhfə verərək, Bakıda gənc qadınların üzləşdiyi problemlər və imkanlar haqqında daha dərin fikirlər əldə edə bilərik.

Asudə vaxtın keçirilməsi: Məlumatlar gənc qadınların boş vaxtlarında məşğul olduqları müxtəlif fəaliyyət növlərini ortaya qoyur. Respondentlərin əksəriyyəti (37,7%) asudə vaxtlarını dostları ilə əylənərək keçirdiklərini bildirirlər. Sorğuda hobbi və maraqların arxasınca getmək isə başqa bir əhəmiyyətli fəaliyyət kimi əksini tapmışdır, beləliklə respondentlərin 31,8%-i iş və ya ailə məsuliyyətlərindən kənar şəxsi maraqlarla məşğul olmağa üstünlük verdiklərini qeyd etmişdirlər.

Bununla belə, diqqətəlayiq haldır ki, respondentlərin nisbətən kiçik faizi idman və ya fitnes fəaliyyəti ilə məşğul olduğunu (8,2%) və ya mədəni tədbirlərdə iştirak etdiyini (4,9%) bildirmişdir.

Küçələrdə təhlükəsizlik: Bakı küçələrində, xüsusən də axşam saatlarında təhlükəsizlik hissi gənc qadınların hərəkətliliyi və ictimai həyatda iştirakı üçün çox vacibdir. Məlumatlar respondentlər arasında təhlükəsizliklə bağlı qarışıq qavrayışın olduğunu göstərir. Sorğuda azlıq qism (4,9%) özünü həmişə təhlükəsiz hiss etdiyini bildirsə də, daha böyük bir faiz (20,3%) əksər hallarda özünü təhlükəsiz hiss edir. Bununla belə, əhəmiyyətli bir nisbət özünü bəzən təhlükəsiz hiss etdiyini ifadə etdiyini, 19% isə nadir hallarda özünü təhlükəsiz hiss etdiyini bildirmişdir. Digər 20% qism isə heç vaxt özlərini Bakı küçələrində təhlükəsiz hiss etmədiklərini söyləyirlər.

Bu tapıntılar göstərir ki, bəzi gənc qadınlar şəhər mühitində özlərini nisbətən təhlükəsiz hiss edərkən, digərləri, xüsusən də axşam saatlarında müxtəlif dərəcədə qorxu yaşayırlar. Bütün sakinlər, xüsusilə də gənc qadınlar üçün daha təhlükəsiz mühit yaratmaq üçün işıqlandırmanın gücləndirilməsi, polis iştirakının artırılması və ictimaiyyətin iştirakını təşviq etmək üçün tədbirlərə diqqət yetirərək, ictimai yerlərdə təhlükəsizlik problemlərinin həlli şəhər planlaşdırıcıları və siyasətçilər üçün prioritet olmalıdır.

Təqib və ayrı-seçkilik təcrübəsi: İctimai yerlərdə təqib və ayrı-seçkilik halları gənc qadınların təhlükəsizlik, müstəqillik və rifah hisslərinə dərin təsir göstərə bilər. Məlumatlar respondentlər arasında bu cür təcrübələrin üstünlük təşkil etdiyini vurğulayır, 32,8% təqib halları və 20% isə ictimai yerlərdə ayrı-seçkilik təcrübəsi barədə məlumat vermişdir.

Bu tapıntılar gender əsaslı qısnama və ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması və qarşısının alınması üçün tədbirlərə, o cümlədən möhkəm anti-təqib siyasətlərinə, ictimai məlumatlandırma kampaniyalarına və hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları və xidmət təminatçıları üçün təlim proqramlarına təcili ehtiyac olduğunu vurğulayır. Əlavə olaraq, təqib və ayrı-seçkilik qurbanları üçün təhlükəsiz hesabat mexanizmlərinin və dəstək xidmətlərinin yaradılması gənc qadınların bu cür hadisələrlə üzləşdikdə öz problemlərini ifadə etmək və yardım axtarmaq səlahiyyətini hiss etmələrini təmin etmək üçün çox vacibdir.

İctimai və ya könüllü fəaliyyətlərdə  iştirak: İctimai və könüllü fəaliyyətlər gənc qadınlar arasında vətəndaş fəallığının, icma birliyinin və sosial məsuliyyətin təşviqində mühüm rol oynayır. Bununla belə, məlumatlar respondentlər arasında fərqli iştirak səviyyələrini göstərir. Bəzi respondentlər (10,3%) ictimai və ya könüllü fəaliyyətlərdə tez-tez iştirak etdiklərini bildirsələr də, daha böyük bir hissəsi (36,9%) heç vaxt belə fəaliyyətlə məşğul olmadıqlarını bildirmişdir. Digər respondtlər isə bəzən və nadir hallarda iştirak etdiklərini ifadə edirlər.

Bu tapıntılar gənc qadınların ictimai və könüllü təşəbbüslərdə, o cümlədən ictimai xidmət layihələri və könüllülük imkanlarında iştirak etmək imkanlarını artırmaq üçün səylərə ehtiyac olduğunu göstərir. İnklüziv və əlçatan platformaların yaradılması gənc qadınlarda öhdəçiliyin artırılmasına gətirib çıxara bilər. Beləliklə onların öz icmalarına töhfə verməyini və cəmiyyətdə müsbət dəyişikliklərə təsir etməyini gücləndirə bilər.

Sosial media platformalarının sosial əlaqələrə və münasibətlərə təsiri:

Sosial media platformaları müasir ünsiyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrilib, gənclərin başqaları ilə necə əlaqə saxlaması, qarşılıqlı əlaqəsi və yumşaq bacarıqlarını formalaşdırır. Məlumatlar respondentlər arasında sosial medianın sosial əlaqələrə təsirinin daha çox müsbət qavranıldığını göstərir. 59 faiz respondent daha çox müsbət təsir etdiyini iddia etmiş, 13 faiz respondent mənfi, digərləri isə həm müsbət həm də mənfi cəhətlərinin olduğunu bildirmişdir.

Sosial media platformaları gənc qadınlara müxtəlif perspektivlərlə məşğul olmağa, təcrübə mübadiləsi aparmağa və sosial dəyişiklik üçün səfərbər olmağa imkan verən icma quruculuğu, şəbəkələşmə və təbliğat üçün güclü alətlər kimi xidmət edə bilər.

İctimai təzyiq: Görünüş və ya davranışla bağlı sosial təzyiq hissləri gənc qadınlarda stress, narahatlıq və özünə şübhə yarada bilər. Məlumatlar respondentlər arasında sosial təzyiqin müxtəlif dərəcələrini aşkar edir, 9%-i davamlı olaraq təzyiq hiss etdiyini, 28,2%-i nadir hallarda təzyiq hiss etdiyini və 53,6%-i təzyiqin hiss olunmadığını bildirir. Bundan əlavə, respondentlərin 5,6%-i sosial təzyiq hiss etmələri ilə bağlı qeyri-müəyyənlik ifadə edib.

III

Cəmiyyət normaları haqqında təsəvvürlər

Tədqiqatın üçüncü hissəsi respondentlərin cəmiyyət normaları haqqında təsəvvürlərini öyrənməyi hədəfləmişdir. Bu çərçivədə aşağıda bildirilən bir neçə göstərici ilə Bakı şəhərində yaşayan qadınların düşüncələri təhlillərə tabe tutulmuşdur.

Ev işləri: Ev işlərinin bölüşdürülməsi çox vaxt ailələrdə hökm sürən gender normalarını və patriarxal qaydaların təzahürünü əks etdirir. Bu araşdırmada respondentlərin əksəriyyəti (77,7%) ev işlərini daha çox qadınlar tərəfindən yerinə yetirildiyini bildirərək, məişət mühitində ənənəvi gender rollarının qaldığını vurğulamışdır. Əksinə, yalnız kiçik bir faiz (19%) ev işlərinin kişilər və qadınlar arasında bərabər bölündüyünü göstərir. Maraqlıdır ki, respondentlərin cüzi bir hissəsi (1%-dən az) ev işlərinin əsasən kişilər tərəfindən yerinə yetirildiyini bildirdi və bu, bəzi ev təsərrüfatlarında ənənəvi gender rollarından uzaqlaşdığını göstərir. Bundan əlavə, bir neçə respondent (2,3%) ev təsərrüfatlarının dinamikasına təsir edən tək və ya övladları ilə yaşadıqlarına dair kimi unikal halları qeyd edib. Bu isə yenə də ev işlərinin qadınların üzərində qaldığının göstəricisidir.

Siyasi iştirak: Siyasi diskursda və fəaliyyətlərdə iştirak müxtəlif amillərdən, o cümlədən rahatlıq səviyyələrindən və siyasətə maraqdan təsirlənə bilər. Sorğunun nəticələri respondentlər arasında onların sosial dairələrində siyasi iştirakla bağlı qarışıq fikirləri ortaya qoyur. Azlıq (11,3%) siyasəti müzakirə edərkən özünü çox rahat hiss etdiyini bildirsə də, daha böyük bir hissəsi (48,7%) özünü müəyyən qədər rahat hiss etdiyini bildirmişdir. Bununla belə, əhəmiyyətli bir faiz (39,5%) öz narahatlığını ifadə etmişdir, 39,5% müəyyən qədər narahat və 8,5% çox narahat hiss etdiyini ifadə etməkdədir. Bundan əlavə, az sayda respondent (3,8%) siyasətə ümumiyyətlə maraq göstərmədiyini bildirmişdir. Bu isə Bakıdakı gənc qadınların siyasi iştiraka münasibətinin müxtəlifliyini vurğulayır.

Qadının cəmiyyətdə rolunun qiymətləndirilməsi: Azərbaycan cəmiyyətində qadınların rollarının qavranılması gender bərabərliyinə və qadınların səlahiyyətlərinin artırılmasına daha geniş ictimai münasibəti əks etdirir. Sorğunun nəticələri qadınların rolu ilə bağlı respondentlər arasında fərqli baxışların olduğunu göstərir. Respondentlərin kiçik bir hissəsi (13,7%) cəmiyyətdə ənənəvi evdarlıq rollarının üstünlük təşkil etdiyini, əksəriyyət (71,5%) isə qadınların tədricən işçi qüvvəsinə inteqrasiya etdiyinə inanır. Bundan əlavə, daha kiçik bir faiz (14,6%) qadınları bütün aspektlərdə kişilərlə bərabər hüquqlu olduğunu qeyd etmişdir. Bu nəticələr Azərbaycan cəmiyyətində qadınların rolları ilə bağlı daha inklüziv və mütərəqqi münasibətə keçidi təklif edir, baxmayaraq ki, problemlər və bərabərsizliklər hələ də davam etməkdədir.

Maneə və stereotiplər: Gender əsaslı maneələr və stereotiplər qadınlar üçün həyatın müxtəlif sahələrində iştirakçılığa mane ola bilər. Sorğunun məlumatları göstərir ki, respondentlərin böyük bir hissəsi (37,7%) cinsi kimliyinə görə maneələr və ya stereotiplərlə üzləşdiyini bildirib. Bununla belə, daha böyük bir faiz (62,3%) ya belə maneələrlə üzləşmədiyini, ya da əmin olmadığını bildirir. Bu tapıntılar Bakıda qadınların həyatını formalaşdıran cəmiyyət normaları, mədəni gözləntilər və fərdi təcrübələrin mürəkkəb qarşılıqlı təsirini vurğulayır.

Mədəni və dini normalar: Azərbaycan cəmiyyətində mədəni və dini normaların gender rollarına və gözləntilərinə təsiri böyükdür. Belə ki, sorğunun nəticələri də respondentlər arasında bu təsirin miqyası ilə bağlı müxtəlif perspektivləri göstərir. Respondentlərin böyük bir qismi (46,7%) mədəni və dini normaların gender rollarına güclü təsir göstərdiyinə inandığı halda, digərləri (41,3%) bu təsirin daha az əhəmiyyət kəsb etdiyini qeyd etmişdir. Bundan əlavə, kiçik azlıq (9%) isə mədəni və dini normaların gender rollarına minimal və ya heç bir təsir göstərmədiyini ifadə edir.

Mediada qadınların təmsili: Kütləvi informasiya vasitələrində qadınların təsviri cəmiyyətdə qadınlar ilə bağlı qavrayışları formalaşdıra və cəmiyyət normalarını daha da gücləndirə bilər. Sorğunun nəticələri Azərbaycan mediasında qadınların təmsil olunması ilə bağlı qarışıq təsəvvürləri ortaya qoyur. Kiçik bir qism qadınların kütləvi media vasitələrində təsvir edilmə tərzlərinə tamamilə müsbət baxsa da, daha böyük bir faiz (33%) bu fəaliyyəti müəyyən qədər müsbət qəbul edir. Bununla belə, əhəmiyyətli bir hissəsi (34%) təmsilçiliyi müəyyən qədər mənfi və ya tamamilə mənfi hesab etmişdir. Eyni zamanda 26% respondent isə məsələyə neytral mövqe göstərir.

Siyasi və sosial iştiraka maneələr: Qadınların siyasi və ictimai həyatda tam iştirakına müxtəlif maneələr, o cümlədən imkanların bərabərsizliyi, mədəni normalar, ayrı-seçkilik və ailə məhdudiyyətləri mane ola bilər. Sorğunun məlumatları respondentlər arasında bu maneələrin əhəmiyyətini vurğulayır. Respondentlərin bir qismi (32,7%) imkan bərabərsizliyini ən mühüm maneə kimi qəbul edir. Mədəni və sosial normalar (39,4%), ayrı-seçkilik və qərəzlilik (26,7%) də siyasi və ictimai həyatda qadınların iştirakı üçün əsas maneələr olaraq qəbul edilməktədir. Bu tapıntılar Bakıda gənc qadınların üzləşdiyi problemlərin çoxşaxəli xarakterini və onların cəmiyyətdə tam iştirakına qarşı sistemli maneələri aradan qaldırmaq üçün məqsədyönlü müdaxilələrə ehtiyac olduğunu vurğulayır.

Ailə Təsiri və Məhdudiyyətlər: Ailə dinamikası və məhdudiyyətlər qadınların müstəqilliyinə və seçimlərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər. Sorğunun nəticələri müxtəlif dərəcələrdə ailə təsirini və respondentlər tərəfindən bildirilən digər məhdudiyyətləri ortaya qoyur. Respondentlərin xeyli hissəsi (39,6%) ailə üzvlərinin geyim seçimlərinə müdaxilə etdiyini bildirmişdir. Bundan başqa, əksəriyyət (60,4%) evə qayıtma vaxtı ilə bağlı məhdudiyyətlərə məruz qaldığını ifadə edir. Digər tərəfdən respondentlərin əhəmiyyətli hissəsi (48,2%) isə Bakıdan kənara səyahətlər zamanı qadağalar qoyulduğunu bildirir. Bundan əlavə, böyük bir faiz (63,6%) isə ailə üzvləri tərəfindən xaricə səyahətə qadağa qoyulduğunu bildirmişdir.

Nəticə

Bu hesabatda təqdim olunan məlumatların təhlili Azərbaycanda, Bakıda gənc qadınlar arasında iqtisadi rifah, sosial həyat və ictimai normalar haqqında geniş anlayışı əhatə edir. Müxtəlif sorğu cavablarının tədqiqi nəticəsində müvafiq demoqrafik qrupun üzləşdiyi problemlərə və eyni zamanda imkanlara işıq salan bir neçə əsas fikir ortaya çıxır.

İqtisadi rifah baxımından Bakı şəhərində gənc qadınların əhəmiyyətli bir hissəsinin fəal iş gücü ilə məşğul olduğu, nəzərəçarpacaq nisbətdə tam iş günü işlədiyi aydındır. Bununla belə, iş məmnunluğu müxtəlif göstəricilərə görə dəyişir. Böyük bir qism işlərindən məmnuniyyəti ifadə edir, digərləri isə narazılıq və ya qeyri-müəyyənlik barədə öz fikirlərini bildirmişdir. Belə ki, aylıq gəlir səviyyələri də geniş şəkildə fərqlənir ki, bu da respondentlər arasında qazancdakı fərqlər də özündə əks etdirir. Xüsusilə, qeyri-bərabər maaş və ya əmək haqqı fərqləri də daxil olmaqla, iş yerində gender əsaslı problemlərin göstərilməsi iş yerində gender bərabərsizliyinin davam etdiyininin bariz nümunəsidir.

Sosial həyat göstəricilərinin təhlilində isə Bakıda gənc qadınların asudə vaxtlarını və sosial təcrübələrini ortaya qoymaqdadır. Bir çoxları dostları ilə vaxt keçirmək və ya hobbilərinin arxasında getmək kimi fəaliyyətlərlə məşğul olsa da, digərləri ictimai yerlərdə təhlükəsizlik, təqib və ayrı-seçkiliklə bağlı çətinliklərlə üzləşirlər. Bu maneələrə baxmayaraq, əhəmiyyətli bir hissəsi ictimai və ya könüllü fəaliyyətlərdə iştirak edir ki, bu da vətəndaş iştirakı və ictimai fəaliyyətə marağın olduğunu da göstərir. Üstəlik, sosial media platformaları, mənfi təsirlər və sosial təzyiqlərlə bağlı bəzi narahatlıqlara baxmayaraq, müəyyən bir qism  müsbət təsirlərin mövcudluğunu da irəli sürür, sosial əlaqələrin və münasibətlərin formalaşmasının əhəmiyyəti ilə bağlı mövqeyini bildirməkdədir.

Sorğu məlumatları gənc qadınların cəmiyyət normaları, xüsusən də gender rolları, siyasi iştirak, mədəni təsirlər və media təmsilçiliyi ilə bağlı qavrayışları haqqında dəyərli fikirlər təqdim edir. Respondentlərin əksəriyyəti qadınları tədricən işçi qüvvəsinə inteqrasiya edən və ənənəvi rollara meydan oxuyan kimi qəbul etsə də, imkan bərabərsizliyi, mədəni normalar və ayrı-seçkilik də daxil olmaqla ciddi maneələr hələ də mövcudluğunu qorumaqdadır. Bundan əlavə, ailə dinamikası, o cümlədən geyim seçimlərinə müdaxilə və səyahət məhdudiyyətləri, cəmiyyətin gözləntiləri və fərdi azadlığın mürəkkəb qarşılıqlı təsiri də ortaya qoyulur.

Nəticə olaraq, tapıntılar Bakıda, Azərbaycanda gənc qadınların həyatını formalaşdıran mürəkkəb sosial-iqtisadi mənzərəni və gender dinamikasınının təzahürünü ortaya qoyur.